19/08/2022

Podejrzany w procesie karnym- prawa i obowiązki

W rozumieniu potocznym stosunkowo często nazywa się podejrzanym osobę, która została zatrzymana przez Policję czy w jakiś sposób znalazła się w kręgu jej zainteresowań.

Tak jednak nie jest, gdyż podejrzanym można się stać tyko i wyłącznie po przedstawieniu zarzutów. Zarzuty to nic innego jak opis czynu, który oskarżyciel publiczny zarzuca danej osobie a także przytoczenie przepisu, który ów czyn narusza (kwalifikacja prawna). Nie wchodząc w szczegóły, to zarzuty mogą być postawione pisemnie (w formie postanowienia) bądź ustnie do protokołu.

Od tego momentu osoba, której postawiono zarzuty staje się podejrzanym i od tego momentu przysługuje mu wiele praw ale także i obowiązków.

Uprawnienia podejrzanego:

Prawa w zakresie wyjaśnień i obrony:

Prawo do składania wyjaśnień (art. 175 i 176 § 1 k.p.k.) – podejrzany może swobodnie składać wyjaśnienia dotyczące stawianego mu zarzutu zarówno do protokołu jak i pisemnie. Ponadto ma prawo w trakcie prowadzonych czynnościach dowodowych składać wyjaśnienia co do każdego dowodu,
Prawo do odmowy składania wyjaśnień lub odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania, bez konieczności podania przyczyn odmowy (art. 175 § 1 k.p.k.) – podejrzany może zachować milczenie i nie ma w ogóle obowiązku składania wyjaśnień. Nie musi się z tego w ogóle tłumaczyć i nie może być to poczytane na jego niekorzyść. Warto pamiętać, że nieprzyznanie się do winy jest traktowane jako realizacja prawa do obrony i nie stanowi okoliczności obciążającej (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 05.02.1981 r., sygn. akt II KR 10/81, OSNKW 1981, Nr 7–8, poz. 38),
Prawo do pasywności procesowej (art. 74 § 1 k.p.k.)- podejrzany nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności oraz nie ma obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść. To organy ścigania mają bowiem obowiązek udowodnić winę. Podejrzanego chronią w tym zakresie zaś dwie podstawy konstytucyjne – zasada domniemania niewinności (art. 42 ust. 3 Konstytucji RP) oraz prawo do obrony (art. 42 ust. 2 Konstytucji RP).

Prawo do korzystania z pomocy obrońcy:

Prawo do wyboru obrońcy (art. 83 § 1 k.p.k.) - podejrzany ma prawo do ustanowienia wybranego przez siebie obrońcy, które może zostać udzielone na piśmie albo przez oświadczenie do protokołu organu prowadzącego postępowanie karne,
Prawo do obrony tzw. tymczasowej (art. 83 § 1 k.p.k.)- w przypadku, gdy podejrzany jest pozbawiony wolności obrońcę może mu ustanowić każda inna osoba (nie tylko rodzina),
Prawo do korzystania z obrońcy z urzędu (art. 78–81 k.p.k.)- podejrzany, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny
Prawo do obrony obligatoryjnej (art. 79 k.p.k.) – podejrzany będzie mieć wyznaczonego obrońcę z urzędu zawsze wtedy, gdy:
- ukończył 18 lat, jest głuchy,
- jest niemy, niewidomy,
- zachodzi i uzasadniona wątpliwość, czy jego zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swoim postępowaniem nie była w czasie popełnienia tego czynu wyłączona lub w znacznym stopniu ograniczona,
- zachodzi uzasadniona wątpliwość, czy stan jego zdrowia psychicznego pozwala na udział w postępowaniu lub prowadzenie obrony w sposób samodzielny oraz rozsądny.
Prawo do żądania, aby w przesłuchaniu brał udział ustanowiony obrońca (art. 301 k.p.k.) -przepisy zapewniają podejrzanemu prawo do co najmniej jednokrotnego przesłuchania go w toku postępowania przygotowawczego z udziałem obrońcy. Jest to o tyle istotne, gdyż organ postępowania przygotowawczego mógłby nie mieć interesu w tym, aby po pierwszym przesłuchaniu podejrzanego, który nie ma obrońcy, przesłuchać go raz jeszcze gdy obrońcę już ustanowi.

Ważne- we wszystkich czynnościach dowodowych może brać udział obrońca.

Prawa do udziału w czynnościach i inicjatywie dowodowej:

Prawo do złożenia wniosku o dokonanie czynności w prowadzonym postępowaniu (art. 315 § 1 k.p.k. )- podejrzany ma możliwość składania zarówno wniosków dowodowych (np. przesłuchanie danego świadka, dopuszczenie dowodu z opinii biegłego) jak i wszelkich innych wniosków związanych ze sprawą (np. wyłączenie prowadzącego postępowanie przygotowawcze, zawieszenie postępowania),
Prawo do udziału w zawnioskowanej przez siebie czynności (art. 315 § 2 k.p.k.)- jeżeli podejrzany złoży np. wniosek o przesłuchanie konkretnego świadka, to ma prawo w tej czynności uczestniczyć,
Prawo do udziału w czynności, której nie będzie można powtórzyć (art. 316 § 1 k.p.k.)- podejrzany ma prawo do udziału we wszystkich czynnościach, które są niepowtarzalne (np. okazania, eksperymenty procesowe). Może jednak nie zostać dopuszczony w sytuacji, gdy zachodzi niebezpieczeństwo utraty lub zniekształcenia dowodu w razie zwłoki.
Prawo do żądania dopuszczenia do udziału w innych czynnościach postępowania (art. 317 k.p.k.)- jest to prawo podejrzanego, które umożliwia mu –w przypadku wyrażenia przez prokuratora zgody- na czynne uczestniczenia we wszelkich czynnościach procesowych. Prokurator może jednak odmówić podejrzanemu udziału w szczególnie uzasadnionym przypadku ze względu na ważny interes postępowania, a w przypadku trwającego pozbawienia wolności- gdy to sprowadzenie spowodowałoby poważne trudności (art. 317 k.p.k.)
Prawo do zapoznania się z opinią biegłego (art. 318 k.p.k.) –jeżeli został dopuszczony dowód z takiej opinii, to podejrzany ma prawo z nią się zapoznać a także wziąć udział w przesłuchaniu biegłego, który wydał opinię.

Prawo do korzystania z tłumacza:

Jeżeli podejrzany nie zna wystarczająco języka polskiego, to wówczas przysługuje mu prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza. Na wniosek podejrzanego tłumacz będzie również uczestniczyć w kontakcie z obrońcą (art. 72 § 1 i 2 k.p.k.) – warto pamiętać, że tłumacz przysługuje nie tylko sobie, która w ogóle nie zna języka polskiego, ale także osobie, która z uwagi na brak dostatecznej biernej i czynnej znajomości języka polskiego nie może w pełni świadomie uczestniczyć w procesie i realizować swoich praw,
Jeżeli podejrzany nie zna wystarczająco języka polskiego, wówczas ma prawdo do otrzymania tłumaczenia postanowienia o przedstawieniu, uzupełnieniu oraz zmianie zarzutów, aktu oskarżenia oraz orzeczeń podlegających zaskarżeniu lub kończących postępowanie. Za zgodą podejrzanego prowadzący postępowanie może poprzestać na ogłoszeni przetłumaczonego orzeczenia kończącego postępowanie, jeżeli nie podlega ono zaskarżeniu (art. 72 § 3 k.p.k.).

Prawo do informacji:

Prawo do informacji (art. 313 § 1 k.p.k., art. 314 k.p.k., art. 325g § 2 k.p.k. i art. 308 k.p.k.).- podejrzany ma prawo wiedzieć o co jest się podejrzany, dowiedzieć się o treści stawianych zarzutów, ich uzupełnieniu i zmianach oraz o kwalifikacji prawnej zarzucanego przestępstwa
Prawo do żądania uzasdnienia zarzutów (art. 313 § 3 k.p.k.)- podejrzany do czasu zawiadomienia o terminie zaznajomienia z materiałami postępowania ma prawo żądać, aby zostały mu podane ustnie podstawy stawianych mu zarzutów, a także ma prawo do złożenia wniosku o sporządzenie ich uzasadnienia na piśmie w terminie 14 dni. W takim uzasadnieniu wskazywane są jakie fakty i dowody zostały przyjęte za podstawę zarzutów, co pozwala lepiej zaplanować swoją obronę,

Prawo dostępu do akt i zaznajomienia z materiałami postępowania:

Prawo żądania dostępu do akt sprawy, sporządzenia z nich odpisów i kopii, również po zakończeniu postępowania przygotowawczego (art. 156 k.p.k.)- dostęp do akt podejrzanemu –jako stronie procesu- przysługuje zawsze. Jednakże często się zdarza, że na wstępnym etapie dochodzenia czy śledztwa dostęp do akt może mu zostać odmówiony. Przepisy pozwalają bowiem na wydanie takiej decyzji ze względu na ważny interes państwa lub dobro postępowania. W takiej sytuacji przysługuje podejrzanemu zażalenie,
Prawo do udostępnienia akt sprawy w przypadku skierowania przez prokuratora do sądu wniosku o zastosowanie lub przedłużenie tymczasowego aresztowania (art. 156 § 5a k.p.k.)- przepis ten pozwala zawsze na zapoznanie się z aktami sprawy, gdy ważą się losy zastosowania wobec podejrzanego tymczasowego aresztowania. Podejrzany ma wówczas prawo do zapoznania się z dowodami, które zdaniem prokuratora uzasadniają złożenie takiego wniosku,
Prawo do żądania końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania przed jego zamknięciem (art. 321 § 1 i 3 k.p.k.)- przed zakończeniem postępowania podejrzany ma prawo poznać całość zebranego przeciwko niemu materiału dowodowego,
Prawo do wniosku o uzupełnienie postępowania (art. 321 § 5 k.p.k.)- w przypadku, gdy podejrzany zapoznał się końcowo z materiałami postępowania, ma prawo w terminie 3 dni od daty zaznajomienia złożyć wniosek o uzupełnienie postępowania.

Prawo do mediacji:

Podejrzany może żądać skierowania sprawy do postępowania mediacyjnego, aby pogodzić się z pokrzywdzonym i ewentualnie uzgodnić z nim sposób naprawienia szkody (art. 23a § 1 k.p.k.)- udział w postępowaniu mediacyjnym jest dobrowolny, ale musi wyrazić na nie zgodę pokrzywdzony. Pozytywne wyniki mediacji ułatwiają dochodzenie do porozumień procesowych przewidzianych w art. 335 k.p.k. (skazanie bez rozprawy) i art. 387 k.p.k. (dobrowolne poddanie się karze) a także są one brane pod uwagę przez sąd przy wymiarze kary.

Prawo do konsensualnych form zakończenia sprawy:

Prawo do skazania bez przeprowadzenia rozprawy (art. 335 k.p.k.)- w przypadku, gdy podejrzany przyznaje się do winy, a w świetle jego wyjaśnień okoliczności popełnienia przestępstwa i wina nie budzą wątpliwości, a jego postawa wskazuje, że cele postępowania zostaną osiągnięte może wnioskować o zakończenie sprawy bez rozprawy. W tej sytuacji przed skierowaniem aktu oskarżenia podejrzany może uzgodnić z prokuratorem treść wniosku o wydanie wyroku i wymierzenie przez sąd uzgodnionych kar lub innych środków bez przeprowadzania dowodów. Wniosek taki może zostać uwzględniony przez sąd, jeżeli pokrzywdzony się temu nie sprzeciwi (art. 343 § 2 k.p.k.).
Prawo do złożenia wniosku o wydanie wyroku skazującego bez postępowania dowodowego (art. 338a k.p.k.)- podejrzany, któremu zarzucono przestępstwo zagrożone karą nieprzekraczającą 15 lat pozbawienia wolności, może przed doręczeniem mu zawiadomienia o terminie rozprawy złożyć wniosek o wydanie wyroku skazującego i wymierzenie mu określonej kary lub środka karnego, orzeczenie przepadku lub środka kompensacyjnego bez przeprowadzenia postępowania dowodowego. Powyższy wniosek może złożyć również oskarżony już na rozprawie, lecz tylko do chwili zakończenia pierwszego przesłuchania wszystkich oskarżonych. Aby ułatwić złożenie takiego wniosku sąd na wniosek podejrzanego wyznaczy w tym celu obrońcę z wyboru. Sąd taki wniosek może uwzględnić tylko wtedy, gdy prokurator i pokrzywdzony się nie sprzeciwią (art. 387 § 2 k.p.k.).

Obowiązki podejrzanego:

Obowiązek stawiennictwa i informacji o aktualnym miejscu pobytu (art. 75 § 1 i 2 k.p.k.)- podejrzany jest obowiązany do stawiania się na każde wezwanie i zawiadamianie organu prowadzącego postępowanie o każdej zmianie miejsca zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni, w tym także z powodu pozbawienia wolności w innej sprawie (tymczasowego aresztowania, osadzenia w zakładzie karnym w celu odbycia kary), jak również o każdej zmianie danych umożliwiających kontaktowanie się z podejrzanym (numer telefonu, adres poczty elektronicznej, telefaksu). W przypadku niestawiennictwa podejrzany może być zatrzymany i doprowadzony przymusowo (art. 75 § 1 i 2 k.p.k.);
Obowiązek wskazania adresata (osobę lub instytucję z danymi adresowymi) dla doręczeń w kraju lub w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej (art. 138 k.p.k.)- w sytuacjach gdy podejrzany nie przebywa w kraju lub w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej ma obowiązek podać adres do doręczeń korespondencji. Jeżeli tego nie uczyni wówczas pismo zostanie wysłane na ostatnio znany adres w kraju lub w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej i zostanie uznane za skutecznie doręczone,
Obowiązek podawania aktualnych danych adresowych (art. 139 k.p.k.)- podejrzany jest obowiązany do podania organowi prowadzącemu postępowanie nowego adresu w przypadku zmiany miejsca zamieszkania lub pobytu, w tym także z powodu pozbawienia wolności w innej sprawie (tymczasowego aresztowania, osadzenia w zakładzie karnym w celu odbycia kary) lub zmiany adresu skrytki pocztowej lub zaprzestania korzystania z niego. Jeżeli tego nie zrobi, wówczas korespondencja będzie wysyłana na dotychczasowy adres i takie doręczenie zostanie uznane za skutecznie doręczone.

Ważne:

Jeżeli doręczenia nie można dokonać adresatowi osobiście, dorosłemu domownikowi albo na wskazany przez podejrzanego adres skrzynki pocztowej, pismo przesłane za pośrednictwem operatora pocztowego pozostawia się w najbliższej placówce pocztowej tego operatora, a przesłane w inny sposób w najbliższej jednostce Policji albo we właściwym urzędzie gminy. O pozostawieniu pisma doręczający umieszcza zawiadomienie w skrzynce do doręczania korespondencji bądź na drzwiach mieszkania adresata lub w innym widocznym miejscu ze wskazaniem, gdzie i kiedy pismo pozostawiono oraz że należy je odebrać w ciągu 7 dni; w razie bezskutecznego upływu tego terminu, należy czynność zawiadomienia powtórzyć jeden raz. W razie dokonania tych czynności pismo uznaje się za doręczone (art. 133 § 2 k.p.k.).

Obowiązek podejrzanego do poddania się badaniom lub czynnościom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała:

Podejrzany jest obowiązany do poddania się:
- oględzinom ciała i badaniom niepołączonym z naruszeniem integralności ciała, pobraniu odcisków palców, fotografowaniu oraz okazaniu innym osobom (art. 74 § 2 pkt 1 k.p.k.);
- badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonaniem zabiegów na ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, pod warunkiem że nie zagraża to zdrowiu, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest niezbędne (zwłaszcza pobranie krwi, włosów lub wydzielin organizmu, np. śliny); badania powinny być przeprowadzone przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia (art. 74 § 2 pkt 2k.p.k.);
- pobraniu przez policjanta lub inną uprawnioną osobę wymazu ze śluzówki policzków, o ile jest to konieczne i nie zagraża zdrowiu (art. 74 § 2 pkt 3 k.p.k.).