Podejrzany w procesie karnym- zatrzymanie

Zatrzymanie jest zdarzeniem wyjątkowo stresującym dla każdego człowieka. Bardzo często dochodzi do niego niespodziewanie i powoduje, że wszystkie plany jakie miało się na najbliższy czas stają pod wielkim znakiem zapytania. Zatrzymanie stanowi legalne naruszenie konstytucyjnego prawa do wolności osobistej i z tego względu musi ono wynikać z ustawy.

W przepisach chociaż znajdziemy różne rodzaje zatrzymań, to możemy je podzielić na dwie grupy – procesowe oraz pozaprocesowe. Dlatego też nie zawsze zatrzymanie musi się skończyć np. tymczasowym aresztowaniem i pozbawieniem wolności na długi czas. Wszystko bowiem zależy od przyczyny, która doprowadziła nas do spotkania z organami ścigania.

Zatrzymanie pozaprocesowe regulują ustawy szczegółowe (np. ustawa o Policji) i dzielą się one na:

• penitencjarne (doprowadzenie skazanego do aresztu śledczego lub zakładu karnego),
• prewencyjne zwane też porządkowym (względem osób stwarzających w sposób oczywisty bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także dla mienia) oraz
• administracyjne (doprowadzenie np. do izby wyrzeźwień czy do dyspozycji określonego organu).
   

Zatrzymanie procesowe służy zabezpieczeniu prawidłowego toku postępowania karnego i dzieli się ono na:

• ujęcie obywatelskie (art. 243 k.p.k.) czyli ujęcie osoby na gorącym uczynku przestępstwa lub w pościgu podjętym bezpośrednio po popełnieniu przestępstwa, jeżeli zachodzi obawa ukrycia się tej osoby lub nie można ustalić jej tożsamości 
• zatrzymanie prokuratorskie (art. 247 k.p.k.) polegające na zatrzymaniu i przymusowym doprowadzeniu osoby podejrzanej albo podejrzanego, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa m.in. nie stawiennictwa na wezwanie w celu przeprowadzenia z jej udziałem czynności
• zatrzymanie właściwe (art. 244 k.p.k.) czyli to najbardziej „klasyczne” z zatrzymań i realizujące zasadnicze cele postępowania karnego. O tym będzie mowa w poniższym wpisie.

Policja (a także inne uprawnione organy) w świetle przepisów kodeksu postępowania karnego ma prawo zawsze zatrzymać osobę podejrzaną, jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że:

1. popełniła ona przestępstwo, a zachodzi obawa ucieczki lub ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów przestępstwa nie można ustalić jej tożsamości albo
2. istnieją przesłanki do przeprowadzenia przeciwko tej osobie postępowania w trybie przyspieszonym,
3. jeżeli istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła ona przestępstwo z użyciem przemocy na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej, a zachodzi obawa, że ponownie popełni przestępstwo z użyciem przemocy wobec tej osoby, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.
    

Ponadto Policja zawsze zatrzymuje osobę podejrzaną, jeśli przestępstwo na szkodę osoby wspólnie zamieszkującej zostało popełnione przy użyciu broni palnej, noża lub innego niebezpiecznego przedmiotu, a zachodzi obawa, że ponownie popełni ona przestępstwo z użyciem przemocy wobec osoby wspólnie zamieszkującej, zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa grozi.

Jak więc wygląda procedura zatrzymania?

1. Zatrzymanie

Po zatrzymaniu Policja ma obowiązek udzielić natychmiastowego pouczenia zatrzymanego o przyczynie zatrzymania i przysługujących mu uprawnieniach (art. 244 § 2 k.p.k.)

• Prawo do informacji (art. 244 § 2 k.p.k.) – osoba zatrzymana musi wiedzieć za co konkretnie została zatrzymana,
• Prawo do skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego (art. 244 § 2 k.p.k.) w tym do bezpośredniej z nim rozmowy (art. 245 § 1 k.p.k.)- jeżeli taka jest wola zatrzymanego, to może on żądać kontaktu z profesjonalnym pełnomocnikiem i domagać się jego ustanowienia do protokołu zatrzymania. Prawo do kontaktu obejmuje każdą dostępną formę kontaktu z adwokatem. W przypadku zatrzymania należy domagać się np. udostępnienia telefonu, aby móc porozmawiać z adwokatem. Nie wolno organom ścigania utrudniać realizacji tego uprawnienia, gdyż jest to fundamentalny element prawa do obrony (art. 42 ust. 2 Konstytucji, art. 6 ust 3 litera b) i c) EKPC, art. 4 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r.),
• Prawo do złożenia lub odmowy złożenia oświadczenia/wypowiedzenia się w związku z zatrzymaniem (art. 244 § 2 k.p.k.)- osoba zatrzymana może skomentować ten fakt, który winien być zapisany w protokole zatrzymania. Ma również prawo do zachowania milczenia co winno być zawsze zasadą do momentu skontaktowania się z adwokatem,
• Prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim (art. 244 § 2 k.p.k.),
• Prawo do dostępu do pomocy medycznej (art. 244 § 2 k.p.k.),
• Prawo do uzyskania protokółu zatrzymania (art. 244 §3 k.p.k.),
• Prawo zawiadomienia o zatrzymaniu osoby najbliższej oraz pracodawcy, szkoły itp. (art. 245 § 2 k.p.k. w zw. z art. 261 § 1 i 3 k.p.k.),
• Prawo do nawiązania kontaktu z konsulatem lub ambasadą swego kraju w przypadku cudzoziemca, a w przypadku apatrydy do kontaktu z przedstawicielem państwa, w którym zatrzymany mieszka na stałe (art. 612 § 2 k.p.k.),
• Prawo do złożenia zażalenia do sądu w terminie 7 dni od daty zatrzymania (art. 246 k.p.k.)- zażalenie takie pozwala na zbadanie przez sąd zasadności, legalności oraz prawidłowości zatrzymania,
• Prawo do natychmiastowego zwolnienia z aresztu (art. 248 k.p.k.)- prawo do powstaje z momentem upływu maksymalnych terminów na jakie można dokonać zatrzymania (maksymalnie 48 godziny chyba, że został złożony wniosek o zastosowanie tymczasowego aresztowania), z chwilą gdy ustanie przyczyna zatrzymania oraz na polecenie sądu lub prokuratora,

2. Sporządzenie protokołu zatrzymania i wręczenie zatrzymanemu jego odpisu (art. 244 § 3 k.p.k.)

Z zatrzymania sporządza się zawsze protokół w którym umieszcza się dane osobowe zatrzymanego, datę, godzinę i miejsce zatrzymania (jest to istotne dla obliczenia maksymalnych terminów, do których może trwać zatrzymanie). Ponadto w protokole wpisuje się złożone przez zatrzymanego oświadczenia oraz zaznacza, że udzielono mu informacji o przysługujących mu prawach. Odpis protokołu otrzymuje zatrzymany.

Ważne-Jeżeli zdaniem zatrzymanego nastąpiły jakieś nieprawidłowości, to należy domagać się ich wpisania do protokołu. Powoływanie się na nie już po fakcie będzie bezprzedmiotowe.

3. Zawiadomienie prokuratora o fakcie zatrzymania i niezwłoczne przystąpienie  do zbierania niezbędnych danych (art. 244 § 4 k.p.k.)
 

Jeżeli polecenia zatrzymania nie wydał prokurator a zostało ono przeprowadzone przez Policję, (np. doszło do niego na gorącym uczynku) wówczas Policja ma obowiązek zawiadomić prokuratora o zastosowaniu tego środka przymusu, gdyż prokurator jest upoważniony do sprawowania nadzoru nad zatrzymaniem w postępowaniu przygotowawczym (art. 256 k.p.k.)

Po zatrzymaniu, jeśli doszło do niego na wspomnianym wyżej na gorącym uczynku Policja przystępuje do zbierania danych w tym dowodów, które będą mogły pozwolić na ustalenie czy doszło do przestępstwa i czy osoba zatrzymana będzie mogła stać się podejrzanym. Jeżeli postępowanie już trwało wcześniej i w międzyczasie zebrano wystarczające dowody, to w zasadzie możne być od razu ogłoszone postanowienie o przedstawieniu zarzutów. Zatrzymany może być poddany m.in. oględzinom, badaniom, daktyloskopowaniu, fotografowaniu i okazaniu. Ponadto Policja może przeszukać zatrzymanego, jego odzież itp.

Ważne- Jeżeli osobie zatrzymanej ogłoszono postanowienie o przedstawieniu zarzutów, wówczas staje się podejrzanym, co niesie ze sobą nowe obowiązki ale i uprawnienia. Wówczas staje się możliwym zastosowanie środków zapobiegawczych, które mają na celu zabezpieczenia prawidłowy tok postępowania (np. dozór Policji, zakaz opuszczania kraju czy poręczenie majątkowe). Otwiera to również drogę do zastosowania najbardziej restrykcyjnego z nich, czyli tymczasowego aresztowania, które jednorazowo może trwać do 3 miesięcy. O nim rozstrzyga sąd na wniosek prokuratora.

4, Wystąpienie do prokuratora z wnioskiem o skierowanie do sądu wniosku o tymczasowe aresztowanie jeżeli istnieją przesłanki z art. 258 § 1-3 k.p.k. (art. 244 § 4 k.p.k.)

Jeżeli zebrany materiał dowodowy pozwala na zastosowanie tymczasowego aresztowania, wówczas prokurator występuje do sądu z takim wnioskiem. Takie wniosek może być złożony jeżeli istnieje duże prawdopodobieństwo popełnienia przez podejrzanego zarzuconego mu przestępstwa (tzw. przesłanka ogólna) oraz jeżeli istnieje uzasadniona obawa ucieczki lub ukrywania się bądź mataczenia. Ponadto przy istnieniu przesłanki ogólnej areszt tymczasowy może być również zastosowany w przypadku, gdy  podejrzanemu grozi surowa kara (zarzut obejmuje popełnienie zbrodni lub występku zagrożonego karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat) a także wyjątkowo gdy zachodzi uzasadniona obawa, że podejrzany, któremu zarzucono popełnienie zbrodni lub umyślnego występku, popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, a zwłaszcza gdy popełnieniem takiego przestępstwa groził.

5. Zwolnienie zatrzymanego, jeżeli zajdą odpowiednie przesłanki (art. 248 k.p.k.)

Zatrzymanie- jak już wcześniej wskazano- ma swoje maksymalne ramy czasowe. Może ono trwać najdłużej 48 godzin a jeżeli zostanie złożony wniosek o zastosowanie tymczasowego aresztowania, to powyższy termin wydłuża się o dodatkowe 24 godziny.

Co istotne wskazany termin 48-godzinny i termin 24-godzinny nie podlegają sumowaniu. A zatem jeżeli w trakcie trwania 48 godzinnego terminu zostanie złożony wniosek o przedłużenie tymczasowego aresztowania, wówczas rozpoczyna bieg 24 godzinny. W tym czasie sąd musi rozpoznać taki wniosek, wyznaczyć posiedzenie, wydać postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania i doręczyć go podejrzanemu bądź ogłosić mu to postanowienie jeżeli posiedzenie odbywa się na posiedzeniu przeprowadzonym zdalnie w trybie wideokonferencji. Jeśli nie zdąży, wówczas następuje natychmiastowe zwolnienie z upływem ostatniej minuty terminu 24 godzinnego.

Zatrzymanego należy również  zawsze zwolnić niezwłocznie, gdy ustanie przyczyna zatrzymania (gdy wykonano z nim wszystkie niezbędne czynności i nie złożono wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania) oraz na polecenie sądu lub prokuratora.

Ważne - Ponowne zatrzymanie osoby podejrzanej na podstawie tych samych faktów i dowodów jest niedopuszczalne (art. 248 § 3 k.p.k.)